Δημήτριος Σ. Λουκάτος

Τα Πρώτα Τραγουδήματα του Εικοσιένα

(Κείμενα από τον Φλωριέλ)

Από περ. ΝΕΑ ΕΣΤΙΑ, Αφιέρωμα στο ’21, Χριστούγεννα 1970, Νο 1043 σσ. 246-59.


β'. Ιστορικά στοιχεία

Αμφισβητείται κάποτε η τεκμηριωτική σημασία που μπορούν να έχουν τα ιστορικά δημοτικά τραγούδια προς τα αντίστοιχα γεγονότα. Ο Φωριέλ, προλογίζοντας το παραπάνω τραγούδι, για τον θάνατο του Διάκου, γράφει: «Να ένα κείμενο, που η ποιητική αξία του είναι ενωμένη με το ακόμα πιο σπουδαίο ενδιαφέρον του θέματος… Η Ευρώπη [από το τραγούδι αυτό] θα ξέρη [νωρίτερα από την Ιστορία] το όνομα του Διάκου θα ξέρη ότι ο Διάκος υπήρξε, κατά τον σύγχρονο αγώνα της Ελλάδος, ο πρώτος… που επολέμησε για την ανεξαρτησία της πατρικής γης. (ΙΙ σ. 31, ελλ. έκδ. σελ. 211). Και σημειώνει με λεπτομέρειες, που είναι και οι πρώτες πηγές μας, πώς άρχισε ο Διάκος από κλέφτης ή αρματολός της Λειβαδιάς, (υπαρχηγός του Ανδρούτσου), και πως εκήρυξε, το 1821, την ανεξαρτησία στη Στερεά. Ακολουθεί το ιστορικό των γεγονότων του τραγουδιού, ότι: Ο Χουρσίτ πασάς απέσπασε από την πολιορκία του Αλή-πασά στα Γιάννινα 8-10 χιλιάδες στρατό, κι’ ανέθεσε στον Ομέρ-Βριώνη, να κατέβη στη Ρούμελη και στο Μοριά να καταστείλη την Επανάσταση. Ο Διάκος με μικρό στρατό έπιασε τη γέφυρα της Αλαμάνας, θέση προνομιούχο. Αλλά οι άνδρες του, απειροπόλεμοι, φοβήθηκαν τον μεγάλο στρατό των Τούρκων και σκόρπισαν. Ο Διάκος έμεινε με 20 παλικάρια στη μάχη, και τη συνέχεια μας την αφηγείται το τραγούδι: (ΙΙ 33, ελλ. έκδ. σελ. 211-12).

Περισσότερες λεπτομέρειες για την αντίσταση και τον θάνατο του Διάκου μας δίνει επίσης, από τους συγχρόνους του, ο Μιχαήλ Οικονόμου, γραμματέας του Θ. Κολοκοτρώνη, στο απομνημονευτικό έργο του «Ιστορικά της Ελληνικής Παλιγγενεσίας» (α΄ έκδ. 1873) (14). Εκεί διαπιστώνει κανείς και τις μικροδιαφορές που μπορεί να έχη η ποίηση από την ιστορική καταγραφή. Σημειώνεται π.χ. ότι πραγματικά πρότειναν στον Διάκο ν’ αλλαξοπιστήση, κι’ ότι αυτός αρνήθηκε υπερήφανα, αλλά να πώς: «Ο Μεχμέτ- πασάς [συστράτηγος του Ομέρ Βριώνη, στη Λαμία πια, όπου έφεραν τραυματισμένο τον Διάκο] τω επρότεινεν, ότι ήθελε επιμεληθή προθύμως περί της θεραπείας του, εάν ήθελε να τον υπηρετήση, αρνηθέντι δε τω ηπείλησε θάνατον ο δε απήντησεν, «έχει η Ελλάς και άλλους πολλούς ως εμέ» (σ. 131). Στο ίδιο απομνημόνευμα δίνεται και το θρυλικό δίστιχο (παρμένο από λαϊκά μοιρολόγια), που φέρουν ότι είπε ο Διάκος, όταν αντίκρυζε τον θάνατο:
Για δες, καιρό που διάλεξε ο Χάρος να με πάρη,
τώρα π’ ανοίγουν τα κλαριά και βγάν’ η γης χορτάρι.

Το παραθέτει έτσι και ο Κωνστ. Παπαρρηγόπουλος (μαζί με το τραγούδι του Φωριέλ) στις σελίδες που αφιερώνει στην «Ιστορία» του για τον Διάκο (Ε΄ 825), όπου σημειώνει για τα γεγονότα: «… και τότε διεπράχθη εις Δαμάσταν και Αλαμάναν έργον, το οποίον μάτην ηθέλομεν επιχειρήσει να περιγράψωμε, μετά την εξυμνήσασαν αυτό δημώδη ποίησιν». (15)
Όσο για τα ονόματα του κειμένου, ο Ν.Γ.Πολίτης τα προσδιορίζει στις υποσημειώσεις της σχετικής εκλογής του. (16) Γράφει: « Ο Δημήτριος Καλύβας ήτο οπλαρχηγός του Διάκου, ο δε Λεβεντογιάννης είναι βεβαίως ο Μπακογιάννης, έτερος οπλαρχηγός αυτού… [Αλλά κατά τον Οικονόμου, αυτοί σώθηκαν από την μάχη]». Επίσης: «Από τον Θανάση Βάγιαν, αν και στενώς συνδεδεμένον μετά του Οδυσσέως Ανδρίτσου, δεν ηδύνατο να περιμένη επικουρίαν ο Διάκος… Αλλ’ ο στίχος και δια τας χασμωδίας και δια τον αρχαϊκόν τύπον του ονόματος του Λυσέα Ανδρίτσου, φαίνεται εφθαρμένος». Για τον Χαλίλ-μπέη γράφει: «Εντόπιος Λαμιεύς εκ των τα πρώτα φερόντων Τούρκων». Και για τον καπετάν Νικήτα: «Είναι ο Νικηταράς, όστις δύο μήνας μετά την καταστροφήν της Αλαμάνας ήλθεν εις την Ανατολικήν Ελλάδα…» Και συμπεραίνει, ότι «ο στίχος ούτος [με τον Νικήτα] αν μη όλον το άσμα, εποίηθη μήνας τινας μετά τον θάνατον του Διάκου».

Σημειώνω εδώ και την αβίαστη πολιτιστική αλήθεια, που περικλείουν οι στίχοι του τραγουδιού, με την ορολογία και τις λέξεις τους, Μπαρούτη και βόλια, ταμπούρια και μετερίζια, τουφέκι και σπαθί, τα πολεμικά μέσα της εποχής. Πουγγιά, με φλουριά και μαχμουτιέδες (από την εικόνα του Σουλτάνου Μαχμούτ Α΄), τα νομίσματά της. Τουρκιά, τζαμιά και ντοβλέτι (κράτος), ο αντίπαλος, Γραικοί το όνομα το δικό μας (ιδιαίτερα στην ευρωπαϊκή ξενιτειά). «Γένεσαι Τούρκος;» η γνωστή αντιπροσφορά για τη σωτηρία από την αιχμαλωσία ή το θάνατο. Κλέφτης, ο περιφρονητικός χαρακτηρισμός των επαναστατημένων. Σουβλί, το φοβερό και απάνθρωπο Τουρκικό μαρτύριο του ανασκολοπισμού.

---

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

14. Βλ. έκδοση «Βιβλιοθήκη» Γ. Τσουκαλά. Απομνημονεύματα αγωνιστών του 21 (Επιμελητής Εμμ. Γ. Πρωτοψάλτης) αρ. 14, Αθήναι 1957, σ. 130 – 32.

15. Βλ. Κ. Παπαρρηγοπούλου, Ιστορία του Ελληνικού Έθνους [συμπλ. Π. Καρολίδου] έκδ. 8η (Ελευθερουδάκη – Νίκα), τόμ. Στ΄ σελ. 62. Για τη μορφή του Αθαν. Διάκου, βλέπε επίσης: Αναστ. Ν. Γούδα, «Βίοι Παράλληλοι», τόμ. Η΄ εν Αθ. 1876, σελ. 423 – 39. Γενικότερα για τη σχέση ιστορίας και δημοτ. Τραγουδιών, βλ. Στίλπ. Π. Κυριακίδου, Η δημώδης ελλ. ποίησις και η ιστορία του ελλ. Έθνους, στο περιοδ. «Λαογραφία», τόμ. ΙΒ΄, 1938 – 48, σ. 465 – 94.

16. Εκλογαί από τα τραγούδια του Ελληνικού λαού, αριθμ. 11: Του Διάκου.