Γιώργος Βαλέτας

Τρία άγνωστα θρησκευτικά άρθρα του Παπαδιαμάντη :
"Χριστούγεννα" - "Πρωτοχρονιά" - "Φώτα"

Από το περιοδικό ΝΕΑ ΕΣΤΙΑ, 1941


Εισαγωγή


Είχα προχωρήσει αρκετά στην έκδοση του έργου μου για τον Παπαδιαμάντη, όταν με δεύτερες και σοφώτερες φροντίδες και έρευνες βεβαιώθηκα, ότι το ψευδώνυμο ‘Βυζαντινός’, που έφεραν αρκετά άρθρα δημοσιευμένα στην «Εφημερίδα» του 1887 και 1888, ανήκει στον Παπαδιαμάντη. Δεν μου μένει πια καμμιά αμφιβολία για τη γνησιότητα των άρθρων αυτών και τα προσγράφω στη βιβλιογραφία του για να περαστούνε μια μέρα στη λαχταριστά απ' όλους αναμενόμενη και πάντα αναβαλλόμενη και εμποδιζόμενη από ατυχίες και συμφορές και διεκδικήσεις και αδιαφορίες μεγάλη εθνική έκδοση (National Ausgabe) του Παπαδιαμάντη.

Ως μεταφραστής στην «Εφημερίδα», ο Παπαδιαμάντης δεν περιοριζόταν μόνο στην επιφυλλίδα, αλλά, όταν με τον καιρό γνωρίστηκε κι εκτιμήθηκε κι αγαπήθηκε ανάλογα με τα προσόντα και το χαρακτήρα του, εκτελούσε και χρέη συντάκτη, στην αρχή ελαφρότερα, αργότερα σοβαρώτερα, δίνοντας παράπλευρα και τη λογοτεχνική του συνεργασία, εφόσον το επέτρεπε ο χώρος και το ζητούσαν οι περιστάσεις. Η «Εφημερίδα» απ' τα 1888 άλλαξε εμφάνιση ύλης, έγινε μεγαλύτερη και ποικιλώκερη, κι’ ίσαίσα από τότε πρέπει ν’ αναζητηθή και ν’ αναγνωρισθή η συνεργασία του Παπαδιαμάντη. Η εργασία αυτή είναι δύσκολη βέβαια, αλλά κάποτε θα συμπληρωθή, είτε από τη γενεά μας είτε απ’ τους μεταγενεστέρους μας.

Ήδη απ’ τα 1887 ο Παπαδιαμάντης εμφανίζεται με πρωτότυπη συνεργασία υπογραμμένη με το αρχικό του ‘Π’ ή και ανυπόγραφη (1). Έτσι, το Πάσχα του 1887 παρουσιάζεται με έξη κατά σειράν άρθρα με το γενικό τίτλο «Η Μεγάλη Εβδομάς εν Αθήναις» και με τους υπότιτλους «Μεγάλη Τρίτη, Μεγάλη Πέμπτη κλπ. ... Η Κυριακή του Πάσχα». Τα πασχαλινά αυτά άρθρα συνεχίστηκαν χωρίς διακοπή, με μια επιστολή για τους πυροβολισμούς του Πάσχα («Εφημερίς», 7 του Απρίλη 1887, 3β), μ' ένα περιγραφικό άρθρο «Ο Επιτάφιος και η Ανάστασις εις τα χωρία» (για το οποίο έγινε σχετικός λόγος σε άλλη συνεργασία μου στο τεύχος αυτό), χωρισμένο σε δύο μέρη («Εφημερίς », 7 και 10 του Απρίλη 1887, 2 α β).

Όλ’ αυτά τα άρθρα είναι θρησκευτικά και επίκαιρα (2), γραμμένα από το περίσσευμα της πίστης και του ζήλου του Παπαδιαμάντη για να τονώσουν στους αναγνώστες το θρησκευτικό αίσθημα, — κατά τούτο αληθεύει η παιδική του απάντηση στη μητέρα του, πως θα γινόταν ‘κοσμοκαλόγερος’,— να υποδείξουν τη σημασία των εορτών και των μεγάλων ακολουθιών, να γνωρίσουν την εκκλησιαστική τάξη και τον ασματικό πλούτο που τη συνοδεύει. Θρήσκος και φιλακόλουθος, ο Παπαδιαμάντης πάντα εύρισκε μέσα του, και δεν τον παρωθούσε ποτέ, το ρόλο του κατηχητή και απολογητή· του Χριστιανισμού.

Τη σειρά αυτών των πασχαλινών θρησκευτικών επίκαιρων άρθρων ακολούθησε σε λίγους μήνες, το δεκαπεντάγουστο του 1887, ένα παρόμοιο άρθρο του Παπαδιαμάντη: «Η Κοίμησις της Θεοτόκου». Και σε λίγο, όταν ήρθαν τα Χριστούγεννα, εκδόθηκαν από τον ιδαλγό εκείνο δύο χειρόγραφα μαζί: το ένα ήταν το διήγημά του ‘Χριστόψωμο’, με την υπογραφή Π., και το άλλο ένα αρθρίδιό του ιστορικοθρησκευτικό, ‘Τα Χριστούγεννα’, ανυπόγραφο, — και τα δυο για το χριστουγεννιάτικο φύλλο της «Εφημερίδας» προωρισμένα. Αλλ’ ο Παπαδιαμάντης λογάριαζε χωρίς τον ξενοδόχο! Ο αρχισυντάκτης έδωσε μόνο το επίκαιρο άρθρο και άφησε το διήγημα για το επόμενο. Αλλά το θρησκευτικό άρθρο ήταν ανυπόγραφο, και ο διευθυντής σημείωσε αποκάτω την ένδειξη : (υπογρ.), και το γύρισε στον Παπαδιαμάντη, ο οποίος υπόγραψε τότε με το ψευδώνυμο ‘Βυζαντινός’ (3). Το άρθρο τυπώθηκε στην «Εφημερίδα» τη χριστουγεννιάτικη, με την ένδειξη του διευθυντή και με το ψευδώνυμο του Παπαδιαμάντη.

Την Πρωτοχρονιά και τα Φώτα ακολούθησαν τα αλλα δυο επίκαιρα θρησκευτικά αρθρα του Παπαδιαμάντη με το ίδιο ψευδώνυμο, που πολύ γρήγορα το παράτησε, ίσως γιατί έγινε γνωστό, και προτίμησε πάλι την ανωνυμία, Έτσι τα μεταγενέστερα επίκαιρα θρησκευτικά του άρθρα του 1888 τα δημοσιεύει ανώνυμα.

Πως τ’ ακόλουθα τρία θρησκευτικά άρθρα είναι του Παπαδιαμάντη, αμφιβολία δεν χωρεί καμιά, γιατί φωνάζουν μόνα τους και σε κείνον που πολύ λίγο γνωρίζει τον τρόπο και το ύφος και τις προτιμήσεις του Σκιαθίτη. Τα δημοσιευόμενα στο δεύτερο άρθρο δημοτικά κάλαντα είναι σκιαθίτικα (4), κι ο συγγραφέας ο ίδιος υποδηλώνει πως είναι νησιώτης, και γνωρίζει τις γιορτές και τα τροπάρια, και γράφει για τις γιορτές και για τους ύμνους, συνεχίζοντας την επίκαιρη θρησκευτική εορταστική αρθρογραφία του, που αργότερα έμελλε να την αντικαταστήση με τη διηγηματογραφία. Πάνω σε τέτοια περιστατικά και σε παρόμοιες ψυχικές τάσεις του δημιουργού της πήρε τη διαμόρφωσή της η φιλολογία των εορτών.

---

Σημειώσεις

1. - Απ' τα έξη λ.χ. πασχαλιάτικα άρθρα του 1887 το ένα (της Μεγάλης Παρασκευής ) είναι ανυπόγραφο.

2. - Ανάμεσα σ' αυτά σημειώνω και το Πασχαλινό άρθρο του 1888, που είναι σε θέση πανηγυρικού - θρησκευτικού δευτέρου κυρίου άρθρου στην «Εφημερίδα». Το άρθρο αυτό είναι ανυπόγραφο, αλλά ανήκει στον Παπαδιαμάντη, όπως θ' αποδείξω άλλοτε.

3. - Χαρακτηριστικό και το ψευδώνυμο ακόμα, δείχνει τη στενή σχέση του Παπαδιαμάντη με το βυζαντινό κόσμο. Τότε που οι Έλληνες ψευδαττικιστές κι αρχαϊστές καταφρονούσαν το Βυζάντιο, τότε που άλλοι από ιστορική σκοπιά προσπαθούσαν να το δικαιώσουν και να το ανυψώσουν, ο Παπαδιαμάντης το εζούσε και το ανάπνεε βαθειά του, όπως ακριβώς το έχει μέσα του ο νέος ελληνισμός. Πρβλ. και όσα γράφει για το Βυζάντιο στο ‘Λαμπριάτικο Ψάλτη’ (σελ. 19, Φέξη ) και το κεφάλαιο του βιβλίου μου ‘Παπαδιαμάντης’ το επιγραφόμενο ‘Η Βυζαντινή πατρίδα’ (σελ. 349-350). Πάνου απ' όλα όμως αξιανάγνωστο για τη βυζαντινή σκέψη και τάση (Μεγάλη Ιδέα) του Παπαδιαμάντη είναι το ποίημά του (1891 ): ‘Η κοιμάμενη Βασιλοπούλα’.

Εκειός είν’ η ελπίς μας, ο Μεσσίας,
εκειός του Γένους ο εγδικητής,
οπού κοιμάται στα υπόγεια της
Αγίας του Θεού Σοφίας.

4. - Τους δύο στίχους άπ' τα Κάλαντα του δεύτερου άρθρου «Αγιοβασιλειάτικα»:

Χριστούγεννα, πρωτούγεννα, πρώτη γιορτή τον χρόνου,
Εβγάτ’ ακούστέ, μάθετε, τώρα Χριστός γεννιέται ...

καθώς και το στίχο:

Κυρά μ’, τη θυγατέρα σου, κυρά. μ’, την ακριβή σου

και τον άλλον:

Ν’ ασπρίσεις σαν τον Έλυμπο, σαν τ' άσπρο περιστέρι,

τους επαναλαμβάνει ο Παπαδιαμάντης στο διήγημά του· ‘Ο Αμερικάνος’ (στον τόμο «Οι Μάγισσες», εκδ. Φέξη, σελ. 136). Το διήγημα είναι μεταγενέστερο απ’ το άρθρο κατά τέσσερα χρόνια.